آواشناسی و انواع آن

پیشینه آواشناسی عربی :

« آواشناسی به عنوان مطالعه علمی آواهای زبان در اورپا از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قـرن بیسـتم مـورد توجـه قـرار گرفـت ،» (صفوی ، کوروش : در آمدی بر زبان شناسی ( ١٣٦٠ )، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،ص ٣٩) زبان شناسان مسلمان (عرب و ایرانی ) از قرن هفتم مـیلادی زبـان را بویژه آواهای زبان را مورد مطالعة علمی قرار دادند .شاید اولین اثر مکتوب در این بـاره گفـتار ابوالاسـودالدئلی  در هـنگام اعـراب گـذاری قرآن کریم و تعیین مصوتها ی کوتاه آن باشـد ، که به منشی خود گفته بود : «وقتی که در خواندن می بینی دو لبم را بـاز کـردم ، یـک نقطه بالای حرف بگذار ، و اگر لبم را شکستم (پایان کشیدم) پس تو یک نقطه زیر حرف بگذار ، و چنانچه دو لبم را غنچه کردم ، پس تو یک نقطه پیشاپیش حرف قرار ده  پـس از ابـو الاسـود الدئلی باید از پژوهشهای ژرف الخلیل بن احمد الفراهیدی نام برد. او زبان شـناس برجسـته قـرن دوم هجری ، و استاد سیبویه شیرازی بود ، و اولین فرهنگ لغت عربی به نام (العیـن ) را تاًلـیف کـرده بـود .« در مقدمـه این کتاب الخلیل به بررسی آواهای عربی و مخارج حروف ، و مختصات هر کدام از آنها پرداخته، و مطالب ارزنده ای را بیان داشته است ».( الفراهـیدی الخلـیل بـن احمـد : کـتاب العیـن ١٩٦٧ج ١ ، انتشارات دار الحریه ، بغداد ،المقدمه)  شـاگرد نامور ا لخلیل یعنی سبیویه شیرازی نیز فصلی را در کتاب مشهور خود (الکتاب ) ، به بحث پـیرامون آواهـای عربـی و مخـارج و صفات اصلی و فرعی آن اختصاص داده است . و در جاهای دیگـر کـتابش درباره حروف مطالبی را ذکر کرده است .( سیبویه ، ابوبشر : الکتاب ، (١٤٠٤ هـ .ق ) ، افست نشر حوزه،قم،ج ٢ ، ص ٤) در سد ه چهارم هجری ، ابن جَنی  زبان شناس گرانسنگ عربی .( ٣٧٠ –٤٢٨ هـ .ق ) بررسیهای تازه و نسبتاً جامعی را ، در زمینه های گونـاگون زبـان عربـی انجـام داده اسـت ، و در دو کـتاب معـروف خود : الخصائص و سر صناعه الاعراب ، مطالعات ژرفی پیرامون آواشناسی تولیدی، وواجشناسی بعمل آورده است.در قرن پنجم هجری ، یازدهم میلادی بو علی سینا علاوه بر بحث جنبه های فیزیکی و تشریحی دستگاه گفتاری در کتاب القانون ، کتابی را به بررسی آواهای زبان عربی ، و مخارج و تولید ، و صفات آن اختصاص داده بود . این کتاب تحت عنوان : «اسباب حدوث الحروف » در سال ١٩٨٠ از سوی انتشارات فرهنگستان عربی در دمشق منتشر شده بود ، و مرحوم دکتر خانلری آن را به فارسی ترجمه کرد، و توسط مؤسسة فرهنگ ایران منتشر گردید. شایان توجه است که ابو یعقوب یوسف بن ابی بکر بن محمد سکاکی خوارزمی، زبان شناس معروف عربی ایرانی تبار ، که در قرن ششم هجری قمری می زیست ، در بخشی از کتاب مشهور خود ، معروف بمفتاح العلوم ، آواهای عربی و مخارج تولید آن را مورد بررسی قرار داده است ، و برای اولین بار در تاریخ آواشناسی بترسیم دستگاه گفتاری پرداخته ، و واجگاه هر آوا را مشخص نموده است .( Bakalla , M .H . 1982 . Arabic linguistics . P . 25 . Mansell . London .) افزون بر این درمباحث ، علمای صرف و نحو ، و علمای قراءت و تجوید قرآن نیز به بررسی آوا های عربی پرداخته اند ، و مطالب ارزنده ای در آثار خود به جای گذاشتند . و اگر کتاب معروف سیبویه را تورق شود ، مشاهده می گردد که وی اگرچه عناصر تشکیل دهنده کلام را کتباً بیان نداشته ، اما ترتیب بحث در آن کتاب نشانگر نظرات سیبویه در طبقه بندی سخن می باشد ، زیرا که وی نخست به بحث دربارة (کلام ) ،سپس (کلمات )، و سرانجام «حروف » می پردازد ، و این طبقه بندی عناصر زبان در قرن دوم هجری صورت گرفته است . حال این که در دوران معاصر از تازه تر ین مباحث زبان شناسی به شمار می آید . البـته در کـنار مطالعـات ادبـی و لغـوی زبان شناسان، عالمان قراءت و تجوید قرآن ، و مفسران نیز بحـثهای عمـده ای را پـیرامون روش قراءت و تلفظ درست آواها ، و مخارج و ویژگیهای اصلی و فرعـی و کیفیـت تولـید آن انجـام دادنـد . نمونـه این گونه بحثها : کتاب التیسیر فی القراءت السبع تاًلـیف ابـو عمـرو عثمان بن سعید الدانی (متوفای ٤٤٤ هـ .ق ) ، و منظومه محمد شاطبی (متوفای٥٩٠ هـ .ق ) ، و کتاب النشر فی القراءات العشر تاًلیف الجزری (متوفای ٨٣٣ هـ ) . همچنیـن مطالعاتـی در زمیـنه شـناخت فیزیکی دستگاه گفتاری که از سوی پزشکان و علمای طب انجـام گرفته بود ، مانند : کتاب الطب المنصوری تاًلیف ابو بکر رازی ، و کامل الصناعه الطبیه تالیف علـی بـن عـباس مجوسی و کتاب قانون در طب تاًلیف بوعلی سینا ، این مطالعات کمک شایانی به آواشناسـی عربـی نمـو ده اسـت تـا بـتواند بگونه ای تجربی مسائل آواشناسی را مورد بررسی قرار دهند

آواشناسی و انواع آن

«آواشناسی شاخه‌ای از زبان‌شناسی است که مطالعه اصوات گفتار انسان را تشکیل می‌دهد وبا خواص فیزیکی اصوات گفتاری (آواها) ارتباط دارد.»( (O'Grady (2005) p.15که عبارتند از: تولید فیزیولوژیکی آن‌ها، خواص آکوستیک، درک مخاطب و وضعیت نروفیزیولوژیکی. از سوی دیگر، واج شناسی به تعیین مشخصات گرامری چکیده سیستم‌های اصوات مربوط می‌شود.

«آواشناسی در سال ۲۵۰۰ پیش از میلاد مسیح در هند باستان مورد مطالعه قرار گرفته و تعریف پانینی از مکان و طرز گفتار اصوات صامت در قرن پنجم پیش از میلاد مسیح به سانسکریت برمی گردد. امروزه الفبای هندی اصلی، حروف صمات خود را مطابق با دسته‌بندی پانینی منظم کرده‌اند. یونانیان باستان نیز نخستین افرادی تلقی می‌شوند که یک سیستم نوشتاری را برای الفبای آوایی ارائه کردند. آواشناسی مدرن با الکساندر ملویل بل آغاز شد که کتاب «گفتار مرئی» او سیستمی از نشانه‌های دقیق را برای نوشتن اصوات گفتاری فراهم می‌نمود. »(Alexander Melville Bell 1819-1905. University at Buffalo, The State University of New York.)مطالعه آواشناسی در اواخر دهه نوزدهم به سرعت رشد کرد که بخشی از آن ناشی از ابداع آواسنج (فنوگراف) بود که اجازه می‌داد تا سیگنال گفتار ثبت شود. آواشناسان قادر بودند چندین بار سیگنال گفتار را بازپخش کرده و از فیلترهای آکوستیک برای آن سیگنال استفاده نمایند. اما برای انجام این کار باید قادر به استنتاج دقیق تری در مورد طبیعت آکوستیک سیگنال گفتار می‌بودند. لودیمار هرمان با استفاده از آواسنج ادیسون خواص طیفی اصوات صامت و صدادار را بررسی کرده و در این مقالات بود که اصطلاح «مرکب» برای نخستین بار معرفی شد. همچنین هرمان صداهای ضبط شده صداداری را که با آواسنج ادیسون ساخته شده بود، در سرعت‌های متفاوتی بازپخش کرد تا نظریات تولید حروف صدادار ویلیس و ویتستون را آزمایش کند.

آواشناسی تولیدی

آواشناسی تولیدی (به انگلیسی: Articulatory phonetics) از شاخه آواشناسی است که به چگونگی تولید آوا توسط اندام‌های گفتار در زبان می‌پردازد. دو شاخه دیگر آواشناسی، آواشناسی شنیداری و آواشناسی آکوستیک نام دارند.

«این شاخه اصطلاحات توصیفی خود را از دو حوزه آناتومی و فیزیولوژی کسب کرده و گاهی آواشناسی فیزیولوژیک نامیده می‌شود. از نظر سنتی این شاخه محل تمرکز مطالعات آواشناسان است.»(crystal  .2008:62)

 طبقه‌بندی آواها در این شاخه برحسب متغیرهای تولیدی در اندام گفتار انجام می‌پذیرد و به وسیله الفبای آوانگاری بین‌المللی نمایش داده می‌شود. در سال‌های اخیر پیشرفت‌هایی در زمینه ابزارهای فنی جهت مشاهده و اندازه‌گیری جایگاه و حرکت اندام‌های گفتار به دست آمده است؛ ابزارهایی نظیر: کام‌نگار، که تماس زبان با کام را نشان می‌دهد؛ الکتروایرومتر که جریان نسبی هوا را از دهان و بینی اندازه‌گیری می‌کند.

آواشناسی آکوستیک

آواشناسی آکوستیک (به انگلیسی: Acoustic phonetics) شاخه‌ای از آواشناسی است که به ویژگی‌های فیزیکی آواهای گفتار، به عنوان واسط میان دهان و گوش، و براساس اصول علم آکوستیک (که شاخه‌ای از علم فیزیک است) می‌پردازد. «به طور کلی این شاخه وابسته به استفاده از ابزارهای فنی، خصوصاً ابزارهای الکترونیک، و همین‌طور برخی اصول و قواعد فیزیک و ریاضی برای مطالعه موضوع مورد نظر است.» (crystal . 2008  :67)

اهمیت این رشته برای آواشناسان در این است که ابزاری عینی را در مطالعه آواها فراهم می‌آورد. هنگامی به شواهد آکوستیک ارجاع داده می‌شود که فرد به مطالعه آوا برحسب آواشناسی تولیدی و یا آواشناسی شنیداری بپردازد. وابستگی به این نوع از داده‌ها به صورت افراطی صحیح نیست زیرا دارای محدودیت‌های فنی است و همین‌طور دارای تفسیرهای گوناگونی است. گاهی تحلیل آکوستیک و شنیداری در تضاد با هم قرار می‌گیرد؛ برای مثال در مطالعات آهنگ کلام، ممکن است فردی آهنگ را خیزان تشخیص دهد اما شواهد آکوستیک بسامد آن را ثابت نشان دهد. یکی از ابزارهای مطالعات آکوستیک استفاده از طیف‌نگار است.

آواشناسی شنیداری

آواشناسی شنیداری (به انگلیسی: auditory phonetics) یکی از سه شاخه آواشناسی است که به مطالعه واکنش ادراکی به آواهای گفتار به وسیله گوش، اعصاب شنیداری و بخش‌هایی شنیداری مغز می‌پردازد.

«به این شاخه نسبت به دیگر شاخه‌های آواشناسی (یعنی: تولیدی و آکوستیک) به دلیل دشواری‌هایی که در سنجش و تشخیص واکنش‌های روانشناختی  و عصب‌شناختی آواهای گفتاری وجود دارد، کمتر پرداخته شده است. مطالعات کالبدشناختی و فیزیولوژیک گوش، از حوزه‌هایی است که در این شاخه پیشرفت داشته است. این مسئله هم بیشتر به دلیل تکنیک‌های سنجش شنوایی و کاربرد طبّی چنین مطالعاتی در شنوایی‌شناسی و شنوایی‌سنجی است.»(crystal  .2008 :72)

 با این حال مطالعات نسبتاً کمی بر روی ویژگی‌های حسی آواهای گفتار انجام شده که ارتباط آن با تحلیل‌های آواشناختی و مطالعات واجشناختی مبهم است. این موضوع با مطالعات درک شنیداری در زبان‌شناسی روان ارتباط نزدیکی دارد

 گرداورنده : داود زیّن دانشجوی کارشناسی زبان و ادبیات عربی